کتاب «مدیر مدرسه» اثر جلال آل‌احمد

کتاب «مدیر مدرسه» اثر جلال آل‌احمد
قصۀ یک مدیر مدرسه و دردسرهایش. کتاب «مدیر مدرسه» از معروف‌ترین و بهترین آثار داستانی جلال آل‌احمد و یکی از آثار شاخص و مشهور ادبیات داستانی ایران است.
جلال آل‌آحمد در کتاب «مدیر مدرسه»، با طنزی تلخ و نگاهی نقادانه و نثری چالاک و سرزنده و جذاب، به نقد نظام آموزش و پرورش در ایران و وضعیت مدرسه‌ها می‌پردازد و نیز از خلال نقل قصه‌‌ای درباب یک مدرسه، مسائل اجتماعی و فرهنگی جامعۀ ایران و بوروکراسی ناکارآمد و فساد اداری را مورد نقد قرار می‌دهد.
کتاب «مدیر مدرسه» یک رمان کوتاه خوشخوان و طنزآمیز و تأمل‌برانگیز دربارۀ ناسازی‌های یک سیستم معیوب است و شرح کشمکش‌های آدمی آرمان‌خواه و خسته با مسائل و آدم‌هایی که او را در جامعه و محیط کار احاطه کرده‌اند.
کتاب «مدیر مدرسه» اولین بار در سال 1337 منتشر شده است. این رمان را در سال‌های مختلف، ناشران گوناگونی، از جمله انتشارات امیرکبیر، منتشر کرده‌اند.
از جمله ناشرانی که در سال‌های اخیر کتاب «مدیر مدرسه» را چاپ کرده، می‌توان به نشر مصدق اشاره کرد.

مروری بر کتاب «مدیر مدرسه»
راوی و شخصیت اصلی کتاب «مدیر مدرسه» یک معلمِ روزگاری آرمان‌خواه و حالا خسته از کارِ درس و کلاس و معلمی است که می‌خواهد مدیر مدرسه بشود و در دفتر بنشیند و کاری به کارِ درس و کلاس و دانش‌آموزان نداشته باشد. راوی کتاب «مدیر مدرسه» با این خیال، که البته به‌زودی معلوم می‌شود خیالی باطل بوده است، درخواست خود را با وزارت فرهنگ (همان وزارت آموزش و پرورشِ فعلی) مطرح می‌کند و درخواستش، بعد از مدتی دوندگی، پذیرفته و به مدیریت مدرسه‌ای گماشته می‌شود. این اما نه پایان مشکلاتِ راوی بلکه تازه اولِ دردسرهای اوست.
راوی کتاب «مدیر مدرسه» همین که پا در مدرسه‌ای که مدیرِ آن شده است می‌گذارد، می‌بیند که به سیستمی معیوب پا گذاشته که سراپا دردسر است. او به‌تدریج درگیر مشکلات مدرسه و کارشکنی‌ها و بی‌اعتنایی‌های وزارت فرهنگ در قبال این مشکلات می‌شود. مدرسه با انواع بحران‌ها و مسائل و کمبودها روبه‌روست و مدیر، در عین کلافگی و سرخوردگی، به فکر است که راهی برای رفع کمبودها بیابد. دست آخر اما در مدرسه اتفاقی می‌افتد که باعث می‌شود احضاریه‌ای برایش بفرستند. مدیر، که فیلش یاد هندوستان کرده و به روزگار آرمان‌خواهی‌اش برگشته، تصمیم می‌گیرد از حضور در دادگاه به‌عنوان فرصتی برای طرح اعتراضات خود علیه سیستم معیوب آموزشی و عیب‌وایرادهای بنیادینی که با آن‌ها روبه‌رو شده استفاده و مشکلات نظام آموزشی را بیان کند. او نطق غرّایی آماده می‌کند اما وقتی به دادگستری می‌رود، با لبخند به او می‌گویند که موضوع فیصله پیدا کرده است.
راویِ کتاب «مدیر مدرسه» در بخش پایانیِ این رمانِ کوتاه، خود را با یک بی‌اعتنایی هولناک مواجه می‌بیند و درمی‌یابد که اصلاً برای هیچ‌کس مهم نیست که چه فسادی سیستم آموزشی و کلّ جامعه را فراگرفته و هیچ‌کس گوشِ شنیدن اعتراض و نقد را ندارد و این نهایت سرخوردگیِ راوی است. او استعفایش را می‌نویسد و پیِ کارِ خود می‌رود.
کتاب «مدیر مدرسه» قصه‌ای ساده و سرراست و روایتی خطی دارد. یکی از شاخصه‌های مهم این رمان کوتاه، نثر چالاک و موجزِ آن است که ویژگی سبکیِ آل‌احمد است.
در کتاب «مدیر مدرسه» همچنین با نمونه‌ای موفق از طنز اجتماعی مواجهیم. آل‌احمد در این رمان کوتاه، به‌صورت غیرمستقیم و کنایی، تصویری از سرخوردگی روشنفکرانی به دست می‌دهد که آرمان‌هایی را برای بهبود اوضاع ایران در سر می‌پروراندند و با وقوع کودتای 28 مرداد 1332 دچار سرخوردگی شدند.
گفتنی است که آل‌احمد خود در گفت‌وگویی گفته است که در نوشتن کتاب «مدیر مدرسه» از رمان «سفر به انتهای شب» لویی فردینان سلین تأثیر گرفته است.
در بخشی از کتاب «مدیر مدرسه» می‌خوانید: «بارندگی که شروع شد دستور دادم بخاریها را از هفت صبح بسوزانند، طبق مقررات باید از پانزدهم آذر می‌سوزاندیم و از هشت صبح. ما ده روز هم زودتر شروع کردیم. زغال و هیزم را هرطوری بود می‌گرفتیم و بخاریها را عصر روز قبل می‌چیدند. اوراق باطلۀ مشق بچه‌ها هم که فراوان بود. فقط یک کبریت لازم داشت... بچه‌ها همیشه زود می‌آمدند. حتی روزهای بارانی. مثل اینکه اول آفتاب از خانه بیرونشان کرده باشند. یا ناهارنخورده. نمی‌دانم در مدرسه چه بود که بچه‌ها را به این شوق‌و‌ذوق جلب می‌کرد. هرچه بود مسلماً فرهنگ نبود. مسلماً به خاطر معلم‌ها و درس‌هاشان و ناظم و مدیر با جواب سلامهای سربالاشان نبود. خیلی سعی کردم که یک روز زودتر از بچه‌ها مدرسه باشم. اما عاقبت نشد که مدرسه را خالی از نفس به علم آلودۀ بچه‌ها استنشاق کنم. گاهی ظهرها کارم طول می‌کشید و یک ساعت بعد از ظهر راه می‌افتادم که بروم، مدرسه چنان شلوغ بود که انگار الان موقع زنگ است. همیشه زود می‌آمدند. از راه که می‌رسیدند دور بخاریها جمع می‌شدند و گیوه‌هاشان را خشک می‌کردند. عده‌ای هم ناهار می‌ماندند. و خیلی زود فهمیدم که ظهر در مدرسه ماندن هم مسألۀ کفش بود. هرکه داشت نمی‌ماند. این قاعده در مورد معلم‌ها هم صدق می‌کرد. اقلاً یک پول واکس جلو بودند. باران کوهپایه کار یکی‌دوساعت نبود و کوچه‌هایی که از خیابان قیرریز به مدرسه می‌آمد خاکی بود و رفت‌وآمد بچه‌ها آنرا به صورت تکه‌راهی درمی‌آورد که آغل را به کنار نهر می‌رساند که دائماً گل است و آب‌افتاده و منجلاب. و بدتر حیاط مدرسه بود. بازی و دویدن موقوف شده بود. و مدرسه سوت‌وکور بود، کسی قدغن نکرده بود. اینجا هم مسألۀ کفش بود. پیش از اینها مزخرفات زیادی خوانده بودم دربارۀ اینکه قوام تعلیم و تربیت به چه چیزها است. به معلم یا به تخته‌پاک‌کن یا به مستراح مرتب یا به هزار چیز دیگر... اما اینجا به صورتی بسیار ساده و بدوی قوام فرهنگ به کفش بود.»

دربارۀ جلال آل‌احمد، نویسندۀ کتاب «مدیر مدرسه»
جلال آل‌احمد، متولد 1302 در تهران و درگذشته به سال 1348، نویسنده، منتقد ادبی و مترجم ایرانی بود. آل‌احمد همسر سیمین دانشور، داستان‌نویس و منتقد و مترجم ایرانی، بود. او از چهره‌های شاخص جریان روشنفکری منتقد و معترض عصر پهلوی دوم و از رهبران روشنفکریِ تأثیرگذار آن عصر بود و در آثارش به نقد اوضاع زمانه و جامعۀ ایران و سیاست‌های حکومت پهلوی می‌پرداخت. او همچنین از بنیانگذارانِ «کانون نویسندگان ایران» بود.
غرب‌زدگی، تقابل سنت و مدرنیته، فقر و نابرابری طبقاتی و مسائل زنان در جامعه‌ای سنتی که تازه وارد عصرِ مدرن شده است از موضوعات اصلی آثار جلال آل‌احمد هستند. او از نویسندگان معتقد به تعهد سیاسی و اجتماعی در نوشتن بود و آثار خودش نیز به‌خوبی گواه چنین اعتقادی هستند.
از آل‌احمد آثار بسیاری، اعم از تألیف و ترجمه، به جا مانده است. شاخص‌ترین ویژگی‌ای که نوشته‌های آل‌احمد را هنوز هم خواندنی می‌کند، نثر اوست؛ نثری چالاک و موجز که از آن با صفت‌هایی چون «تلگرافی» و «شلاقی» یاد شده است و آل‌احمد آن را از لویی فردینان سلین وام گرفته و در زبان فارسی پیاده کرده بود.
کتاب‌های‌ «مدیر مدرسه» و «سنگی بر گوری» از آثار شاخص جلال آل‌احمد هستند. از دیگر آثار او می‌توان به مجموعه داستان‌های «دید و بازدید»، «سه‌تار»، «زن زیادی» و «پنج داستان» و کتاب‌های غیرداستانی «اورازان»، «جزیرۀ خارگ، دُرّ یتیم خلیج فارس»، «ارزیابی شتابزده» و «غرب‌زدگی» و از ترجمه‌هایش می‌توان به کتاب‌های «قمارباز»، «سوء‌تفاهم» و «دست‌های آلوده» اشاره کرد.