کتاب دست دوم کتاب چهل سال تاریخ ایران (۳ جلدی)

مروری بر کتاب

ناصر الدین شاه قاجار پنجاه سال بر ایران فرمان راند و صنیع الدوله (اعتماد السلطنه) که وزیر «انطباعات و دار الترجمه» روزگار او بود، در سال چهلم حکومت وی این کتاب را سامان داد (۱۳۰۶) و اخبار و رویدادهای چهار دهه سلطنت ناصر الدین قاجار را در آن گنجاند. چنانچه وی این کتاب را منتشر نمی‌کرد، بسیاری از اطلاعات در باره آن دوران از دست می‌رفت و از این رو، المآثر و الآثار او را بسیار مهم و مغتنم باید شمرد. نویسنده، این اثر را به انگیزه «نمک شناسی» و «شکرگزاری» دولت قاجار به قلم آورده است.

متن اصلی این کتاب در یک جلد با دو بخش و شانزده فصل (باب) آمده و دو جلد دیگر آن تعلیقات و فهرست‌های حاشیه نویس و مصحح را در بر گرفته است: جلد نخست آن، رویدادهای ایران را در چهل سال سلطنت ناصر الدین قاجار در بر دارد، جلد دومش (رجال دربار ناصری)، یادداشت‌های رجالی شادروان محبوبی اردکانی را در باره شخصیت‌های آن روزگار عرضه می‌کند و جلد سوم به انگیزه آسان شدن جست وجو در باره پیوندهای جلد یکم و دوم به یک دیگر، سامان یافته است. باب چهاردهم و شانزدهم کتاب به دلیل بی ربط بودنش با تاریخ عصر ناصری در نسخه کنونی نیست.جلد نخست افزون بر متن اصلی، دو بخش دیگر به نام‌های «جمع و خرج مملکت» و «سال نامه» در بر دارد.

"کتاب "الماثر و الآثار "اثری است شامل وقایع و اخبار و شرح حال اشخاص در دوره چهل سال سلطنت ناصرالدین شاه، اثر "محمدحسن خان اعتمادالسلطنه " (صنیع‌الدوله) ـ وزیر انطباعات و رئیس دارالترجمه که جلد اول آن در سال 1363به تصحیح استاد ایرج افشار برای نخستین بار به چاپ رسید .

جلد دوم کتاب نیز در واقع شامل تعلیقات و یاداشت‌های مرحوم دکتر "حسین محبوبی اردکانی "بر کتاب "الماثر و الآثار "است .مصحح درباره چگونگی فراهم آمدن این کتاب می‌نویسد" : چون در آن کتاب ـ الماثر و آلاثار ـ به وقایع و اخبار یا نام افرد و اشخاصی اشارت رفته است که گاه برای خوانندگان ناشناس است از مرحوم دکتر حسین محبوبی اردکانی، محقق کم نظیر در تاریخ قاجار، درخواست کردم توضیحات و اطلاعات تکمیلی مخصوصا نسبت به شرح حال رجال مشهور بنویسد تا خوانندگان و مراجعه کنندگان آن متن بتوانند بی نگریستن به مراجع دیگر بر مطلوب خود دست یابند .

خوانندگان توجه دارند که کتاب مذکور از شرح حال شاهزادگان و رجال عاری است مگر آن‌ها که دارای ذوق ادبی و طبع شعری بوده‌اند .یادداشت‌های مرحوم محبوبی اردکانی بر دو دسته است : یک دسته در حاشیه چاپی الماثر و الآثار (یادداشت‌های کوتاه) و دسته دیگر بر روی اوراق (یادداشت‌های مفصل) و من آن همه را به ترتیب صفحات و نظم ابواب کتاب درهم کرده و برای این که هر شرح حال معلوم باشد مربوط به کیست، عناوین و سر فصل‌هایی بر متن نوشته آن مرحوم افزوده‌ام...و شماره صفحات چاپ نخست (سنگی) و چاپ کنونی را ذیل هر یک از عنوان‌ها آورده‌ام تا مراجعه به هر یک از دو چاپ از متن الماثر و الآثار آسان باشد ."گفتنی است تعلیقات مرحوم محبوبی اردکانی فقط تا باب دهم از بخش اول کتاب الماثر و الآثار را شامل می‌شود ."