کتاب دست دوم کتاب تاریخ عضدی – احمد میرزا عضدالدوله ، تصحیح کوهی کرمانی

مروری بر کتاب

شرح حال زنان و دختران و پسران و متضمن سی و هشت سال سلطنت و نوادر احوال فتحعلی شاه قاجار

...بر حسب امر قدر همایون روحنا فداه به این فدوی درگاه آسمان پناه ابلاغ فرمود که از واقعات زمان سلطنت خاقان رضوان مکان طاب ا... ثراه آنچه شنیده و دیده به عرض برساند. اگر چه هنگام افول اختر سلطنت پدر تاجدار خود بیش از ده سال نداشتم لیکن هر چه در آن زمان دیده و در نظر بود یا در مدت عمر خود از بزرگان قوم ذکوراً و اناثاً شنیده بودم در این مختصر تحریر نموده، ارسال خدمت جناب عالی وزیر انطباعات داشتم که به مقتضای المیسور لایسقط بالمعسور، حتی الامکان در انجام فرمایش اقدام شده باشد و به تاریخ شهر جمادی الاولی مطابق اواخر سنة ترکیه ایت ئیل در زمان حکومت همدان نگارش یافت. امیر که منظور نظر کیمیا اثر بندگان آستان ملایک پاسبان گردد.

این کتاب، گزارش نامرتبی از تاریخ دوران سلطنت «آقا محمد خان» و «فتحعلی شاه قاجار» است. مؤلف کتاب، «سلطان احمد میرزا عضد الدوله»، از فرزندان «فتحعلی شاه» است که در سال 1240 ه. ق متولد شد و در اواسط دوره «مظفر الدین شاه قاجار» درگذشت. بیشتر مندرجات کتاب، شرح حال زنان، دختران و پسران «فتحعلی شاه» و همچنین، جزئیات فراوان از وقایع داخل دربار است. 

«عضدالدوله»، در این کتاب، به شرح مبسوط و متوالی حوادث تاریخی نمی پردازد. وجهه نظر او تاریخ نویسی نیست بلکه بیشتر نقل خاطرات و گردآوری شنیده ها و مشهودات است. این ویژگی، کتاب را خواندنی و جالب کرده است.«سلطان احمد میرزا عضدالدوله»، شاهزاده ای فاضل و با کمال بود. او اوقات خود را بیشتر به مطالعه و تحقیق می گذراند و کمتر به سیاست می پرداخت. «عضد الدوله» از دوران سلطنت پدرش، «فتحعلی شاه» و «آقا محمد خان»، خاطرات گرانبهایی داشت که آنها را در «تاریخ عضدی» ثبت و ضبط کرده است. 

کتاب حاضر که به نام مولفش شاهزاده عضدالدوله سلطان احمد میرزا به تاریخ عضدی شهرت یافته کتاب ارزنده ای است در باب سه پادشاه نخستین سلسله قاجاریه یعنی آغا محمد خان بنیان گذار سلسله و بردار زاده اش باباخان که پس از جلوس بر تخت سلطنت به نام فتحعلی شاه خوانده شد و نوه فتحعلی شاه و ولیعد وی محمد میرزا که پس از استقرار بر مسند پادشاهی ایران محمد شاه نامیده شد.

این دوره از تاریخ ایران بسیار مهم و قابل مطالعه می باشد. زیرا در این روزگار است که ایرانیان، پس از قرن ها آرامش و آسایش فکری ناشی از جهل و بی خبری و دور افتادگی از جهان پر تحول علمی و صنعتی مغرب زمین، یک باره با اروپائیان نیرومند و مزدور و حیله گر روبرو شدند و به همین جهت در هر جنگی که کردند مغلوب شدند و در هر مذاکرده ای مغبون، در همین روزگار است که روس ها ولایات ماورا ارس را از ایران به زور گرفتند و ناپلئون بناپارت در اندیشه حمله به هند، سفیر و نماینده سیاسی و افسر و مستشار نظامی به ایران فرستاد و هزاران قول و قرار گذاشت.

 ولی، با تغییرات سیاسی اروپا ناجوانمردانه ایران را رها کرد و باز در همین روزگار است که نمایندگان سیاسی دربار انگلستان و نمایندگان کمپانی هند شرقی، با استقاده از این تحولات سیاسی و با پرداخت رشو فراوان به دربار جاهل و بی خبر قاجاری، وارد صحنه سیاست ایران شدند و هر کار که خواستند به سود خود کردند و سرانجام نیز با تحریکات زیر جلی و تهدیدات آشکار سرزمین های شرقی یعنی افغانستان را از ایران جدا ساختند.