خاطرات ممتحن الدوله

مروری بر کتاب

مصور

زندگینامه اولین مهندس آرشیتکت ایران دردوره ناصرالدین شاه

میرزا مهدی خان شقاقی ملقب به ممتحن الدوله اولین مهندس معمار (آرشیتکت) ایران است. وی در سال 1263 ه. ق. (1223 ه. ش/ 1843 م.) در تهران، محله سنگلج که مرکز سلطنت آن زمان تهران بود متولد شد. پس از چند سال تحصیل در مکتب سرخانه و در مدرسه دارالفنون جدیدالتأسیس در سال 1276 ه. ق.

بر اثر یک سلسله اتفاقات خانوادگی به دستور شخص «ناصرالدین شاه» با اولین هیأت محصلین به پاریس اعزام شد و پس از اتمام تحصیلات متوسطه و اخذ گواهینامه مهندسی معماری در مدرسه عالی «اکل نورمال سوپریور دوپاری» و دانشکده معماری (آرشیتکتور) پاریس در سال 1243 ه. ش. (1864 م.) به ایران بازگشت.

از جمله آثار مشهور وی میتوان به ساختمانهای مسجد سپهسالار (شهید مطهری فعلی)، مجلس شورای ملی، پارک اتابک و قصر فیروزه اشاره کرد که طراحی و نقشهکشی آنها را شخصأ انجام داده و در اتمام آنها نظارت نمودهاست. میرزا مهدی خان شقاقی (ممتحن الدوله) در خاطرات خود در مورد چگونگی نیل به لقب ممتحن الدوله مینویسد که به علت ترجمه و تألیف کتاب حقوق بینالمللی و نیز تشویق وزارت خارجه به افتتاح مدرسه علوم سیاسی و نوشتن پروگرام این مدرسه با همکاری «سعدالدوله» به لقب ممتحن الدوله و عنوان جنابی مفتخر و به دریافت مبلغ هشتصد تومان اضافه مواجب و رتبه امیر تومانی نایل شد و بعدأ دارای نشان و تمثال ناصرالدین شاهی گردید.

وی در تمام مدت وزارت امور خارجه «قوامالدوله» مقام مستشاری داشت و در سفر ناصرالدین شاه به اروپا ملتزم رکاب بود. در سفر اول «مظفرالدین شاه» به اروپا نیز در رکاب بود ولی از پترزبورگ مأمور کمیساریای راه انزلی به تهران شد. وی تا مدتها بعد مقام مستشاری وزارت خارجه را حفظ کرد.

خاطرات و سفرنامههای ایران مجموعهای است که پایهء انتشار آن هشتسال پیش ازین با نشر روزنامهء خاطرات اعتماد السلطنه توسط مؤسسهءانتشارات امیرکبیر گذاشته شد و از همان اوقات در نظر گرفته شده بودکه آثار دیگری از همان سنخ به تدریج تهیه و چاپ شود...اما مدتی اینمثنوی تأخیر شد،تا اینکه روزنامهء اخبار مشروطیت و انقلاب ایران تألیفسید احمد تفرشی حسینی(تمجید السلطان)به همان اسلوب و منوال به چاپرسید.اینک سومین کتاب ازین مجموعه که یادداشتهای میرزا مهدی خانممتحن الدولهء شقاقی است در دسترس علاقهمندان به اخبار و احوالو اوضاع عصر قاجاری قرار میگیرد.

بدینترتیب نوشتههای کمرنگ مرکبی مرحوم ممتحن الدوله بهصفحات روشن چاپی تبدیل شد و روایت خاطرات ممتحن الدوله بدینصورت که انتشار مییابد از یادداشتهای مفید و قابل استفاده در خصوصروزگاران ناصری تا اواخر عهد قاجاری برای محققان آینده خواهد بود.

از سراسر اثر نیک مشهودست که نویسنده در بیان احوال خود قصدآن نداشته است که به خلافگویی و گزافهسرایی بپردازد.یعنی ازشیوههایی که مرسوم خاطراتنویسان روزگار ماست حتی المقدور بهدور مانده است.اگر خاندانش این نوع حقیقتگویی را نمیپسندند محققان تاریخ برداشت او را درین زمینه تحسین خواهند کرد.

«ذکر تاریخ گذشته از واجباتست بخصوص در موردملّت هائی که افتخار داشتن تاریخ کهن ملّی را دارند. جوانان باید بدانند که مردم گذشته چه فداکاری ها کرده و چه وظیفهء حسّاس و فوق العاده به عهدهء آنهاست.»