دیوان ناصرخسرو ، بر پایه کهن‌ترین نسخه خطی مکتوب به سال 736 (رحلی /مجتبی مینوی/ مهدی محقق)

مقارن با جشن هزاره ولادت ناصرخسرو

جلد اول ؛ بر پایه کهن‌ترین نسخه خطی مکتوب به سال 736 

در ابتدای کتاب، مقدمه ای به قلم مهدی محقق به نگارش درآمده، شرحی است بر اهمیت کتاب حاضر و دلیل انتخاب آن برای تصحیح و نشر و نیز که توسط هر دو مصحح نوشته شده و پیشگفتار چاپ اول کتاب است، توضیحاتی پیرامون چاپ کتاب و نسخ خطی مورد استفاده در این چاپ، ارائه گردیده است.

دیوان ناصرخسرو، در سال 1280ق، در تبریز چاپ سنگی شده و این چاپ، در دسترس ادوارد براون قرار گرفت و او نخست مقاله‌ای تحت عنوان «ناصرخسرو شاعر و جهانگرد و داعی» نوشت و سپس در کتاب «تاریخ ادبی ایران»، به شرح‌حال و تحلیل افکار او پرداخت. در سال 1314، چاپ سنگی دیگری از دیوان، همراه با سفرنامه، صورت پذیرفت و در سال 1926م، نیز منتخبی از دیوان ناصرخسرو چاپ شد.

مهم‌ترین و بهترین چاپ دیوان که پیش از چاپ حاضر در دسترس بوده، چاپی است که به کوشش سید نصرالله تقوی، علی‌اکبر دهخدا، سید حسن تقی زاده و مجتبی مینوی، انجام پذیرفته است؛ بدین‌صورت که تقوی نسخه چاپی 1314 را اساس قرار داده و آنچه در نسخ مختلف خطی از دیوان ناصرخسرو آمده بوده و همچنین آنچه را که در بعضی از جنگ‌ها به نام او ضبط شده و در چاپی نبوده است را به آن افزوده است.

دهخدا بسیاری از لغات دیوان را مورد تحقیق و بررسی قرار داده و متون مغشوش و مشوش را تصحیح قیاسی کرده است. تقی زاده، مقدمه‌ای مشتمل بر شرح احوال و افکار ناصرخسرو نوشته و مینوی نیز حواشی و تعلیقات مفیدی به کتاب افزوده است. تغییر و تبدیل مصاریع و افتادگی آن‌ها و تحریف و تصحیف کلمات که در نسخ خطی موجود بوده، در این چاپ عیناً نقل گردیده و دشواری‌هایی را به وجود آورده است. همین امر، ضرورت تجدید چاپ در اثر حاضر را بر اساس نسخه‌های قدیمی‌تر و صحیح‌تر، ایجاب کرد و مصححان این چاپ، به تصحیح آن پرداختند.

تصحیح این چاپ، بر اساس پنج نسخه و چند قصیده که در جاهای مختلف آمده، صورت گرفته است. در این چاپ، اشعاری که از جهت وزن، نادرست و یا دارای کلماتی نامفهوم و یا ترکیبی نامأنوس بوده، با نشانه استفهام مشخص گشته و در پایان کتاب، حدس‌هایی که درباره حل آن اشعار زده شده، یاد گردیده است. مصحح این اقدام را بدان جهت انجام داده است تا مجال تحقیق و نظر باز باشد و خوانندگان بتوانند به یاری نسخ خطی که بعداً ممکن است یافت شود و یا با کمک متون موجود، گره آن دشواری‌ها را بگشایند.

نسخ مورد استفاده در این چاپ، برحسب قوافی مرتب نبوده، لذا فهرستی به ترتیب قوافی و فهرست دیگری برحسب مصراع اول قصاید و قطعات به آن ضمیمه گشته تا امر پیدا کردن اشعار به‌آسانی انجام پذیرد.فهارس کتاب، در انتهای آن جای گرفته است که عبارتند از فهرست اشخاص و اقوام و قبایل؛ فرق و مذاهب؛ انساب؛ کتاب‌ها و مکان‌ها. در پاورقی‌ها که بسیار اندک است، به توضیح مختصر برخی از مطالب متن، پرداخته شده است.

ناصر خسرو (۳۹۴ - ۴۸۱ ه.ق) از شاعران بزرگ فارسی زبان، حکیم و جهانگرد ایرانی و از مبلغان مذهب اسماعیلی بود. وی بر اغلب علوم عقلی و نقلی زمان خود از قبیل فلسفه یونانی و حساب و طب و موسیقی و نجوم و فلسفه و کلام تبحر داشت و در اشعار خویش به کرات از احاطه داشتن خود بر این علوم تأکید کرده‌است. ناصر خسرو به همراه حافظ و رودکی جزء سه شاعری است که کل قرآن را از برداشته‌است. وی در آثار خویش، از آیات قرآن برای اثبات عقاید خودش استفاده کرده‌است.

ناصر خسرو از ابتدای جوانی به تحصیل علوم متداول زمان پرداخت و قرآن را از بر کرد. در دربار پادشاهان و امیران از جمله سلطان محمود و سلطان مسعود غزنوی به عنوان مردی ادیب و فاضل به کار دبیری اشتغال ورزید و بعد از شکست غزنویان از سلجوقیان، ناصر خسرو به مرو و به دربار سلیمان چغری بیک، برادر طغرل سلجوقی رفت و در آنجا نیز با عزت و اکرام به حرفه دبیری خود ادامه داد و به دلیل اقامت طولانی در این شهر به ناصرخسرو مروزی شهرت یافت.

آن جنگی‎مرد شایگانی              معروف‎ شده‎ به‎ پاسبانی
‎در‎ گردنش از عقیق‎ تعویذ‎              بر سرش کلاه ارغوانی
بر روی نکوش چشم رنگین      چون بر گل زرد خون چکانی

***

عقل عطائی است شما‎ را‎ از او                      سخت شریف است و بزرگ این عطاست
عقل عطائی است تو را از خدای                               بر تن تو واجب دین زین عطاست
این عالم اژدهاست و ز ایزد تو را خرد                        پادزهر زهر این قوی و منکراژدهاست