برند : دست دوم
دستهبندی : فلسفه
کتاب دست دوم کتاب الشفاء الریاضیات ، طبیعیات ، منطق
گرچه شفاء (شامل منطق، الهیات، طبیعیات و ریاضیات) در مدت زمان اندکى نوشته شده، لکن به لحاظ این که ابن سینا این مجموعه گرانقدر را فقط در اوقاتى که از کارهاى دیوانى و غیره فراغت مى‌یافته، نوشته است، لذا از زمان آغاز آن حداقل ۱۲ سال طول کشیده تا این مجموعه به پایان برسد.
تألیف کتاب شفاء بعد از این که شیخ الرئیس در سال ۴۰۵ هـ.ق مجدداً وزارت شمس الدولة را در همدان به عهده گرفت و به درخواست شاگردش ابوعبید جوزجانى آغاز گردید. او در این باره مى‌گوید: «من از شیخ التماس نمودم که کتب ارسطوطالیس را شرح نماید، فرمود: در این اوقات فراغ آن ندارم اما اگر راضى مى‌شوى کتابى تصنیف نمایم که مشتمل باشد بر آنچه از این علوم نزد من به صحت رسیده، بى‌آنکه تعرضى به مباحث مخالفین و رد اقوال ایشان کرده شود، پس من راضى شدم و شیخ شروع نمود در طبیعیات کتاب شفاء...».[۱]
آخرین بخش‌هاى کتاب شفاء یعنى بحث حیوان و نبات، حداقل در سال ۴۱۷ هـ.ق نوشته شده زیرا این دو بخش از شفاء و نیز کتاب نجات در سفرى که علاءالدوله به شاپور خواست کرد و شیخ الرئیس همراه او بود، تألیف شده است.
اما بخش الهیات، در همدان و در سال ۴۱۲ هـ.ق نوشته شده، یعنى سالى که سماءالدوله از شیخ تقاضاى قبول وزارت نمود، ولى شیخ آن را رد کرد و در خانه شخصى به نام ابى غالب پنهان شد و چند روزى فراغت یافت تا بخش‌هایى از کتاب شفاء از جمله الهیات را به اتمام برساند.
محتوای کتاب
مجموعه کتاب شفاء شامل چهار بخش اصلى است:
- بخش اول «منطق» که شامل نه فن مى‌باشد:
- المدخل
- المقولات
- العبارة
- القیاس
- البرهان
- الجدل
- السفسطة
- الخطابة
- الشعر
- بخش دوم «طبیعیات» که شامل هشت فن مى‌باشد:
- السماع الطبیعی
- السماء والعالم
- الکون والفساد
- الأفعال والانفعالات
- المعادن
- النفس
- النبات
- الحیوان
- بخش سوم «ریاضیات» که شامل چهار فن مى‌باشد:
- هندسه
- حساب
- موسیقى
- هیئت
- بخش چهارم «الهیات» که شامل یک فن مى‌باشد.
گرچه بحسب ظاهر بخش «الهیات شفاء» فقط داراى یک فن، یعنى فلسفه اولى یا مابعدالطبیعه مى‌باشد، ولى در حقیقت این بخش شامل ده مقاله است که نه مقاله اول و سه فصل از پنج فصل مقاله دهم به مابعد الطبیعه و یک فصل از مقاله دهم به علم اخلاق و یک فصل از آن به علم سیاست که دو فن مستقلند، مربوط مى‌شود.
مطالب مقالات ده‌گانه الهیات مجملا بشرح زیر است:
- مقاله اول شامل هشت فصل است، بحث‌هاى اصلى فصول آن عبارتند از:
- موضوع و مرتبه و منفعت فلسفه اولى
- اعاده معدوم
- خواص واجب و ممکن
- توحید و ابطال سفسطه
- مقاله دوم شامل چهار فصل است، بحث‌هاى اصلى فصول آن عبارتند از:
- جوهر و اقسام آن
- اجزاء جسم
- ابطال جزء لایتجزى
- اثبات هیولى
- روابط هیولى و صورت
- مقاله سوم شامل ده فصل است، بحث‌هاى اصلى فصول آن عبارتند از:
- اعراض
- وحدت و اقسامش
- مقادیر و اعداد
- تقابل‌هاى چهارگانه
- علم
- کیفیت‌هاى مختص به کمیت
- اثبات دائره و اضافه
- مقاله چهارم شامل سه فصل است، بحث‌هاى اصلى فصول آن عبارتند از:
- تقدم و اقسام آن
- قدرت
- مسبوقیت حادث به ماده
- شر
- تام و ناقص
- مقاله پنجم شامل نه فصل است، بحث‌هاى اصلى فصول آن عبارتند از:
- کلى و نحوه وجود آن
- فرق جنس و ماده
- نوع
- فصل
- حد و محدود
- مقاله ششم شامل پنج فصل است، بحث‌هاى اصلى فصول آن عبارتند از:
- علل چهارگانه
- روابط بین علت و معلول
- غایت و شکوک پیرامون آن
- مقاله هفتم شامل سه فصل است، بحث‌هاى اصلى فصول آن عبارتند از:
- لواحق وحدت و کثرت
- ابطال مثل و تعلیمیات
- مقاله هشتم شامل هفت فصل است، بحث‌هاى اصلى فصول آن عبارتند از:
- ابطال تسلسل
- اثبات واجب
- وحدت واجب
- نفى ماهیت از واجب
- علم واجب
- عاشقیت و معشوقیت واجب
- مقاله نهم شامل هفت فصل است و بحث‌هاى اصلى فصول آن عبارتند از:
- قِدم عالم
- نفس فلکى
- ترتیب عقول و نفوس
- تکون اسطقسات
- دخول شر در قضاء الهى
- معاد
- مقاله دهم شامل پنج فصل است، بحث‌هاى اصلى فصول آن عبارتند از:
شیوه تألیف
از نظر سبک استدلال، ابن سینا در تمامى تألیفاتش و از جمله الهیات شفاء، از روش بحثى صرف استفاده مى‌کند، یعنى براى اثبات مسائل، صرفا از قیاس‌هایى استفاده مى‌کند که در بدست آوردن مقدماتش از سلوک عملى و ذوقیات کمک نگرفته است.
و از نظر استقلال رأى مى‌توان گفت: گرچه ابن سینا نقطه عطفى در انتقال فلسفه یونان به عالم اسلام است، اما او صرفاً ناقل و شارح فلسفه یونانیان نبوده، بلکه چنانچه خودش تصریح دارد، او فلسفه را گام‌هایى به جلو برده است.
او در مقدمه و مدخل کتاب شفاء مى‌گوید: «لایوجد فی کتب القدماء شی‌ء یعتد به إلا و قد ضممناه کتابنا هذا فإن لم یوجد فی الموضع الجاری بإثباته فیه العادة وجد فی موضع آخر رأیت أنه ألیق به، و قد أضفت إلى ذلک مما أدرکته بفکری و حصلته بنظری و خصوصا فی علم الطبیعة و ما بعدها و فی علم المنطق».
اعتبار کتاب
کتاب الهیات شفاء عالى‌ترین متنى است که در فلسفه مشائى در دوره اسلامى تألیف شده است، در اهمیت این متن کافى است بدانیم:
- اولاً این کتاب در تمامى کتب فلسفى و کلامى بعد از خود، حضور خود را به شکلى از اشکال نشان مى‌دهد و مطالب آن مورد بحث و گفتگوى علمى است، تا جایى که تقریباً کتاب معتبرى در فلسفه و کلام پیدا نمى‌شود مگر این که در آن از الهیات شفاء چیزى نقل شده و سپس مورد بحث قرار گرفته است.
- ثانیاً افرادى بر این کتاب شرح و حاشیه نوشته‌اند که در عالم علم، خود از فحول فلسفه و از ارکان حکمت بوده‌اند، مثل ابن رشد و میرداماد و صدرالمتألهین.
- ثالثاً این کتاب از همان سال تألیف (۴۱۲ هـ.ق) تا به امروز در حوزه‌هاى علمى و دانشگاه‌ها هم به صورت تدریس و تدرّس و هم به صورت شرح و حاشیه نویسى و ترجمه رائج بوده و گذشت زمان نتوانسته این کتاب گرانقدر را در موزه علم و دانش محبوس و زندانى کند.
این ویژگى‌ها نشان مى‌دهد که ابن سینا با نوشتن این کتاب سفره‌اى را گستراند که تاکنون بیش از هزار سال است که خردورزان و اندیشمندان از آن بهره مى‌گیرند.
شروح و تعلیقات
بر کتاب الهیات شفاء، شروح و تعلیقات فراوانى نوشته شده که ذیلاً تعدادى از آنها را ذکر مى‌کنیم.
- الفحص عن مسائل وقعت فی العلم الإلهی فی کتاب الشفاء: شرح ابن رشد اندلسى، متوفى ۵۹۵ هـ.ق
- کشف الخفاء فی شرح الشفاء: شرح علامه حلى، متوفى ۷۲۶ هـ.ق.
- تعلیقه ملا شاه طاهر شاگرد علامه خفرى، متوفى ۹۵۲ هـ.ق.
- مغلقات إلهیات الشفاء: تعلیقه غیاث الدین منصور دشتکى، متوفى ۹۴۸ هـ.ق.
- تعلیقه میرداماد، متوفى ۱۰۴۰ هـ.ق.
- مفتاح الشفاء والعروة الوثقى فی شرح إلهیات کتاب الشفاء: تعلیقه سید احمد علوى عاملى شاگرد و داماد میرداماد، این کتاب مفصل‌ترین شرح الهیات شمرده شده است.
- تعلیقه صدرالمتألهین شیرازى: متوفى ۱۰۵۰ هـ.ق، این تعلیقه که از بهترین شروح شفاء است متأسفانه ناقص است و فقط تا پایان مقاله ششم ادامه یافته است.
- تعلیقه محقق محمدباقر سبزوارى، متوفى ۱۰۹۰ هـ.ق.
- تعلیقه محقق آقا حسین خوانسارى: متوفى ۱۰۹۸ هـ.ق، که در این تعلیقه مؤلف متعرض آراء محقق سبزوارى و صدرالمتألهین در حواشى آنها بر شفاء شده است.
- تعلیقه ملا اولیاء، شاگرد آقا حسین خوانسارى.
- تعلیقه ملا سلیمان بحرانى.
- شرح ملا محمدمهدى نراقى: متوفى ۱۲۰۵ هـ.ق و مؤلف کتاب معروف جامع السعادات در اخلاق، این شرح که بصورت مزجى و ناقص است، از ابتدا تا فصل دوم از مقاله دوم ادامه یافته است.
- تعلیقه میرزا ابوالحسن جلوه
- تعلیقه میر قوام الدین
- تعلیقه میر صادق خاتون‌آبادى
- شرح استاد شهید مرتضى مطهرى: این شرح مجموعه‌اى است از درس‌هاى استاد که از نوار پیاده شده و از ابتداى مقاله چهارم تا فصل هفتم از مقاله نهم بعضى فصول آن انتخاب و توضیح داده شده است.
- تلخیص شفاء بنام عون إخوان الصفاء فی تلخیص الشفاء: به قلم شیواى بهاءالدین محمد اصفهانى. او تمام شفاء را از اول تا آخر با قلمى روان و بدون پیچیدگى خلاصه کرده است.